نگاه اجمالي
آثار و بناهاي آذربايجان شرقي اغلب از
دوره مغول و
عصر صفويه بوده است و داراي شاهكارهاي معماري و تزئينات و
كاشي كاري گرنبهايي مي‌باشد. در دوره
هلاكو خان مغول و ديگر ايلخانان تبريز به عنوان شهري مهم مد نظر بوده است و نيز در دوران صفويه مدتي
تبريز پايتخت بوده است از جمله معماري‌هاي خلق شده مساجد مي‌باشد كه به بررسي آنها مي‌پردازيم.
اين مسجد از بناهاي دوران حكمراني
جهان شاه قراقويونلو است كه درسال 870 ه.ق بنا شده اگر چه بعدها در اثر
زلزله
و حوادث ديگر اين مسجد تخريب گرديده ولي از آثار باقيمانده از جمله كاشي
كاريهاي آن مي‌توان به عظمت معماري اين مسجد پي‌برد. باني اين مسجد
صالحه دختر جهانشاه است. نام اين مسجد را به گويش محلي گوي مسجد و در فارسي مسجد كبود ضبط كرده‌اند.پ
كتيبه‌اي
در طاق درگاه اين مسجد قرار دارد كه در آن عبارت «العماره مباركه
المظفريه» نقش شده است. از نوشته‌هاي باقيمانده كتيبه مشخص مي‌شود كه اين
مسجد در ماه ربيع الاول 870 (ه.ق) بنا گرديده است. ساختمان سردر و دو
مناره اصلي آن داراي رواق گنبد داري بئده است كه متصل به
شبستان اصلي مسجد شده است.
بناي
ارگ تبريز باقيمانده مسجدي به نام مسجد علي شاه است كه بين سال‌هاي 716 الي 724 (ه.ق) بوسيله
تاج الدين علي شاه تبريزي وزير الجايتو و
ابوسعيد بهادر خان مغول ساخته شده است. در حال حاضر از آن بناي عظيم تنها قسمتي از ديوارهاي آجري محكم و قطور باقيمانده و بقيه تخريب شده است.
مسجد جامع در مدرسه طالبيه
بازار صفي واقع است. اولين باني آن معلوم نيست ولي پس از وقوع زلزله و ويراني اين مسجد
حسينقلي خان دنبلي
مجددا آنرا بنا نمود. طول مسجد 60 متر و عرض آن 15.20 متر است و با طاقهاي
ضربي آجري پوشيده شده است. در سنگ مرمر صافي كه به ديوار جنوبي نصب شده
است فرماني از
شاه طهماسب صفوي در دوازه سطر به
خط ثلث برجسته روي آن نوشته شده است كه به لحاظ تاريخي حائز اهميت مي‌باشد.
اين مسجد در زمان
امير حسن چوپاني ملقب به
علاالدين ساخته شده و به نام سليمان ، نواده هلاكوخان شهرت يافته بود. از اين رو عده‌اي آنرا
مسجد سليمانيه و برخي علائيه مي‌خواندند چون تحرير قسمتي از مسجد به
خط خواجه عبد الله صيرفي و قسمتي ديگر را شاگردان او نوشته‌اند لذا به مسجد استاد شاگرد هم معروف شده است.
اين مسجد در
ميدان صاحب الامر واقع است و در زمان حسن پادشاه
حكمران آذربايجان با آجر و سنگهاي مرمر ساخته شده بود. اين مسجد بعد از
وقوع زلزله ويران گرديد ولي دوباره بازسازي گرديد.
مسجد دال ذال
مسجد دال ذال
در محله مهاد مهين واقع است. در قديم نام اين مسجد «الدار» بوده است. مسجد
داراي چهار ستون سنگي و نه گنبد ضربي آجري است. در كنار هر ديوار طاقي به
عرض حدود يك و نيم متر تعبيه شده است. از طاق وسطي ديوار غربي مسجد راهي به
بقعه امامزاده دال ذال
باز مي شود. اين بقعه در حال حاضر به صورت تالار مستطيل شكلي است كه در
وسط اين تالار دو قبر وجود دارد ولي هويت اين گورها معلوم نيست.
اين مسجد در سمت چپ مدرسه طالبيه و متصل به ديوار شرقي
مسجد جامع قرار گرفته است و داراي ستونهاي سنگي و طاقهاي ضربي آجري مي‌باشد. در گذشته اين مسجد را
ملا حسن پيشنماز مي‌گفتند ولي اكنون به مسجد اسماعيل خاله اوغلو معروف است. در اين مسجد
حاج ميرزا عبدالعلي آقا پسر
حاج ميرزا محمد مشهور به
مجتهد كوچك كه برادر
ميرزا صادق آقا مجتهد بوده اقامه جماعت مي‌كرده است.