مسجد جامع يكي از آثار كهن و قديمي شهر تاريخي اروميه است و در خيابان اقبال قرار دارد. اين مسجد در ميان بازار قديمي شهر واقع شده و يكي از اركان اصلي بافت قديمي شهر است. برخي از محققين معتقدند اين بنا ابتدا آتشكده بود و بعد از تسلط مسلمين ويران شد و سپس در قرن هفتم هـ . ق بر روي آن مسجدي ساخته شد. به اعتقاد اين گروه از محققين سبك تزيينات، گچ بري ها، ستون بندي ها و طاق هاي مسجد عيناً شبيه به سبك معماري سلجوقيان است.

اين مسجد داراي آثاري از دوره هاي مختلف است:

شبستان گنبددار قديمي: هسته اوليه بنا را اين مجموعه تشكيل مي دهد و حاوي كليه مشخصات معماري اسلامي است. به احتمال قريب به يقين اين بخش مربوط به دوره سلجوقيان (قرن ششم هـ.ق) به بعد است. محراب مسجد با گچ بري نفيس در اين قسمت قرار دارد و در تاريخ 676هـ.ق- در زمان حكومت ايلخانان- به بهترين نحو ساخته شده است.

چهل ستون متصل به شبستان گنبددار: زمان ساخت آن جديدتر از شبستان اولي به نظر مي رسد و در خاك برداري از كف آن مقداري اشياي متعلق به دوره ايلخانان به دست آمده است. اين چهل ستون به خاطر صدمات وارد ه چندين بار مرمت شده است.

حجره هاي قديمي اطراف صحن مسجد: اين حجره ها مربوط به اوايل دوره زنديه است. براساس سنگ نوشته موجود زمان احداث آن 1184 هـ.ق است.

بخش نوساز اطراف صحن: اين مجموعه به جاي بافت قديمي ساخته شده و بيشتر مربوط به دو دهه اخيراست.

مصالح به كار رفته در اجزاي مختلف ساختمان مسجد نيز متفاوت است. شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح- قسمت تحتاني و قسمت هاي بالايي آن از آجر- ساخته شده است.

 از مهم ترين عوامل تزييني مسجد كتيبه هاي كوفي دور گنبد و گچ بري محراب آن است.

ضرب المثلهاي تركي آذربايجاني

• اسنه ماغ اسنه ماغي گتيرر واي سامانليق داشينا
• كؤرتوددوغون بوراخماز
• قوچ ايت دايي سيناچكر،خاتون قيزخالاسينا
• دين سيزين كي ايمانسيزدي
• اولمه اششكيم يونجابيتينجه
• بوشلي بوشلونون ساغليغين ايستر
• مالين بك ساخلاقونشون اوري توتما
• چولمك ديغيرلاناردوواغين تاپار
• اصيل ايتمزياغ ايئيمز
• مال گئدربيرياناايمان گئدرمين يانا
• دالدان آتان داش تؤپوغادئير
• سؤزسؤزي گتيررآرشين بئزي
• چك زحمت گؤرلذت
• چؤخ دولانان چؤخ بولر (چؤخ دولانان تؤپوغاداش دئير)
• دوه اوينويانداقارياغار
• نانجيبه چالاسي يا گئتمه
• اششك ساتان كؤششك آلانماز
• قونشي پايي ياخچي دي بيرگون سنده بيرگون منده
• قونشي قونشوياباخارجانيني اوداياخار
• خؤروزيؤخويدي سحرآچيلميردي؟
• جوجه ني پائيزداساناللار
• ياغ يؤغوتداندي،يؤغوت ياغدان
• گلين اؤينويانماز ديئراوتاق ايري دي
• موساهيبين باب ائيله،گؤرن دئسين هابئيله
• قارا قارقانين بالاسي اؤزونه شيرين دي
• ايگنه هامي ني بئزر اؤزي لوت گئزر
• كردالي كردارين ئيئر،كردارسيزلار كؤينك گيرر
• حالواحالوادئمگيلن اغيزشيرين اؤلماز
• چيراخ اوز دوره سينه ايشيق سالار
• دلي دلي يه باخار،چوماغين ايري توتار
• دلي يه يئل وئرالينه بئل وئر
• سوزي آت يئره صاحابي گؤتورر
• سوزي باجان دئمه باجين باجيسي وار
• كار ائشيتمز اويدورار
• آج تويوخ يوخيسندا داري گورر
• دالدان آتيلان داش تو پوخدان دئيير
• اوركن نه قدر اوزون اولسادا دوغاناقدان كئچر
• ايت هورر كاروان كئچر
• ال الي يووار الده اوزو
• دوز يولون يئريه بيلمير شخمليقدا شلتاق آتر
• قاشيني قائيران دئيردي ووردي گوزيني چيخاردي
• بيچاق دسته سيني كسمز
• ايلان هر يئرده ايري گئتسه اوز يوواسينا دوز گئدر
• -كچل باخار گوزگيه آديني قويار اوزگيه
• دووه اوينياندا قار ياغار
• پيشيگين آغيزي اته چاتماز دئير منداردي
• بير ساعتدي تنبكي يانير الان دئير نه توستيسيدي
• باغدا اريك واريدي سلام عليك واريدي باغدان اريك كوتاردي سلام عليك كوتاردي
• گلين اوينيا بيلمز دئير اتاق ايريدي
• گلين اوجاقا گلر
• قوناق قوناقي ايسته مز ائو ييه سي هر اكيسيني
• تزه يونجا ائششگه باش آغريسي گتيرر
• سره دن قالان قوتور اولار
• ائل گوجي سئل گوجي
• درمانچي آجينان اولير كووزه (درمانچينين سهمي ) گوتيرمير
• خياطين اگر اينه سينن ساپي ائتمه سيدي گونده اون دست كت شلوار تيكردي
• كچلين آديني قوياللار زلفعلي كورين آديني قوياللار نورعلي
• كور توتديقيني بور آخماز
• اوجوزدي اتين شورباسي اولماز
• الله ايكي يومروغو بير باشا وورماز
• بوننان فاتيا تومان اولماز
• سو آخيب يولون تاپار
• قازان هللنيب قاپاغين تاپار
• قازان قازان ديير ديبين قارادي
• ايگيد اوغلان داييسينا چئكر خانم قيز خالاسينا
• مثلده معرفت اولماز
• هم خداني ايستير هم خرماني
• ايش گورديرنين دي گورنين دگير
• ايري اوتيراق دوز دانيشاق
• دلي قوييا بير داش آتار يوز آغيلي چيخاردا بيلمز
• تولا ايتدنده موندار اولار
• يئر برك اولاندا اوكوز اوكوزدن اينجي ير
• ساخلا ساماني گلر زاماني
• ايت ايتديگين ترك ايتسه ده سومسيكليگين ترك ائتمز
• يورقانا بورين ائلنن سورين
• كئچينين قوتورو بولاقين گوزينن سو ايچر
• يئميشين ياخچيسينس چاققال يئير
• جوجه ني پائيز آخيرنده سايياللا
• چادراسيزديخدان ائوده قاليبدي
• جالانان سو بير داها كوزيه قايتماز
• جوجه يومرتادان چيخار قابيقيني بئگنمز
• دوز يئيب دوزقابيني سيندرمازلار
• صبريله قوورادان حلوا پيشر
• ايله بيل آغزينا قويوت آتيبدير
• ياخاما سانجاق ساچميبسان كي
• كورا نه گئجه نه گوندوز
• دونياني بوغدا توتسادا كهليگين روزيسي چينقيلدير
• ادام اومدوغو يئردن كوسر
• دردلي دئينگن اولار
• باشدا آغيل اولماسا بدن عذابدا اولار
• ائل اوز دلي سيني بور آخماز
• چراغ ديبينه ايشيق سالماز
• خالقا ايت هورسه بيزه چاققال هورر
• گونشيا اومود اولان شامسيز قالار
• جواهر جيندا آراسيندا اولار
• بونون ايپينين اوستينه اودون يغماق اولماز
• ده وه اويناسا قار ياغار
• ده وه ني آپاران ائششكدير
• ده وه ده ن بير قيل دا غنيمتدير
• ده وه ني ايتيريب كرششه يي آختارير
• ده ني ساتان ائششك آلابيلمه ز
• ده وه نين آياغي آلتيندا قاريشقا ازيلمه ز
• ده وه چينه ن قوهوم اولانين دروازاسي گن گرك
• ده وه ني چؤمچه ينه ن سووارمازلار
• گئجه گئدر گونوز گلر
• گئجه سول ياتان سحر سول دورار
• گئجه نين خئيريندن گونوزون شري ياخجي دير
• گئجه سيلاحلي گونوز كولاهلي گرك
• گئجه گونوزوموز بير اولوب
• كاسيب گئيسه دييه رلر هاردان تاپدين ، دولتدي گئيسه دييه رلر مباركدير
• كاسيبين گونو ايتين گونو
• كاسيب پول تاپسادا يئر تاپماز
• كاسيبين دوواري آلچاق اولار
• كاسيبين گؤزو توخ اولار
• كاسيبين سؤزو ، يورغونون گؤزو
• كاسيبي ده وه اوستونده بووه سانجار
• كاسيبين بير اوغلو اولدو اونوندا بوينو ايري اولدو
• كاسيبا قول اول وارلييا اوغول اولما
• كاسيب اوشاغي گؤرمه ميش بالاسي اولموياسان
• ائششه ك هارا دوشك هارا
• همدان اوزاخ كرديسيه يوخون
• پيچاق اوز دسته سين كسمز
• گلين اوينيا بيلمير دييئير ير ئيريدي
• ائششه كي باغلاسان آت يانونا يا خويون گوتورار يا خاصيتين
• ال الي يووار ، ال ده دؤنه ر اوزو يووار
• اؤز ماليم گؤرسه نمير ، اؤزگه مالي آلانيب
• آج قارين ، آجي آيران
• اود دئديم ديليم ياندي
• ايتين اياغيندان تيكان چيخاردير
• ايري اوتوراق دوز دانيشاق
• اوزو به زكلي ، ايچي ته زكلي
• الينه ن سو داممير
• اودا گلميسن سويا ؟
• تويوق نه قدير كؤكله اوقديرده بوزدومو دارالار
• داغدا جئيران گؤرسه دير
• وارلي گئيه نده دييه رلر موباركدير ، يوخسول گئيه نده دييه رلر هاردان تاپدين
• قونشو قونشودان سحر اويانماغي اؤرگه نه ر
• هركيم ائششه ك اولدو سنده پالاني اول
• آتداكي داش دوروب اوسته كي داش دورمور
• ائويمدن چيخير قارنيما گئدير
• آشاغي دا ايله شمير ، يوخاريدا يئر يوخدو
• آت آلمه مي٫ آخور باغلىياو
• آت مينه نيني تانير
• آته مينه نوني٬ دون گيدره نو
• آته لن دوشه ر
• آج آرم٬ داش ده يير
• آجنه ايت غرخاوري
• آچلمه ميش سفره بير عيبي وار٫ آچلن سفره نو مين بير
• آرپه اكن٬ بوغدرم
• آدامين آلنينا هر نمه يازميشلار٬ ائله اودور
• آغ ايتين٫ قارا گونه
• آغريمايان باشا٬ دسمال باغلامازلار
• آغ توپورجك گؤره نده٫ اونا خيال ايكى قيرانليقدير
• آغ يارما٬ قارا گون اوچوندور
• آغاج گؤره نده٫ هيز ايت قاچار
• آل آپارميش
• آبرى باهار گؤىاوتو دئييل كى گئنه گؤيهره
• آبرينى يئميش٫ حيانى سيچميش
• قارا باخت داغلارا چيخسا ، داغلاري دومان آلار
• قيزيم سنه دئييره م گلينيم سن ائشيت
• بؤيوك باشين ، بؤيوك بلاسي اولار
• قويونو قازان گن قازار ، درين قازار ، اؤزونه قازار
• ساخلا ساماني ، گلر زاماني
• هميشه شعبان ، بير گونده رمضان
• اغزيندان سود ايسي گلير
• يومورتاسيندان چيخماميشدان باش يارير
• قونشوم مني ياد ائله سين ، بير ايچي بوش گيردكانلا .
• ده وه دن ده بير قيل غنيمتدير .
• مه چيدين قاپيسي آچيقدير ، ايتين اوزونه نه گليب
• كئچل داوا بيلسه ، اؤز باشينا ياخار
• ضررين يارسيندان قاييتماق ، منفعتدير
• نيسيه گيرمه ز كيسييه
• گلين اويناماق باشارمير ، دئيير يئر ايري دير
• قيش چيخار ، اوزو قاراليق كؤموره قالار
• قارا گونون عمرو آز اولار
• نفسي ايستي يئردن چيخير
• عجله ايشينه شئيطان قاريشار
• هئچ كيم اؤز قاتيغينا تورش دئمه ز
• پيچاق اؤز دسته سيني كه سمه ز
• قورددان قورخان ، قويون ساخلاماز
• گؤيلو باليق اتي ايسته يه ن … قويار بوز اوستونه
• ال ايتدن مشهوردور
• دئيه سن جانين قاشينير
• يا حسن كئچل ، يا كئچل حسن
• قارداشلار شاواشدي ، آخماخلار ايناندي
• خاتين قيز خالاسينا ، قوچ ايگيت دايي سينا
• هوره ن ايت قاپماز
• ده وه يه دئديلر بئلين ايري دير ، دئدي هارام دوزدو ؟
• كور الله دان نه ايسته ر ايكي گؤز ، بيري ايري بيري دوز
• ائششه ييم اؤلمه يونجا بيتينجه ن ، يونجام سارالما ، توربا تيكينجه ن
• ايلان سانجان آلاجا ايپدن قورخار
• قوناق قوناغي ايسته مه ز ائو ييه سي هئچ بيريسين
• ايلان يئييب اژدها اولوب
• دوستوم مني ياد ائله سين ، بير ايچي بوش گيردكانلا
• ياغيشدان قورتولوب دولويا دوشدوك
• آتي آتين يانيندا باغلاسان همرنگ اولماسادا همخوي اولار
• به ي وئره ن آتين ديشله ريني سايمازلار
• ياخينا گلمه اييين گلير ، اوزاغا گئتمه جانيم چيخير
• باخما اوزونون قاراسينا ، باخ آنلينين سيتارا سينا
• گير مجنونون گؤزونه باخ ليلينين اوزونه
• گؤزل آغا چوخ گؤزليدي ، بيرده بير چيچه ك چيخارتدي
• اؤلمه ك اگر اؤلمه كدير، بونه جان وئرمه كدير
• يئكه باشين يئكه بلاسي اولار
• اؤلسون او پيس كي يئرينه ياخجي سي گه له جه ك
• دئيير تويوغون بير قيچي وار
• اؤزووه بير اينه باتير اؤزگويه بير چووالديز
• سينان قول ، بويوندان آسلانار
• ائله يئرده ياتماز آلتينا سو چيخا
• چؤمچه اشدان ايستي اولوب
• خليفه كيسه سيندن باغيشلير
• تولكويه دئديلر شاهيدين كيمدي ؟ دئدي قويروغوم
• پيچاق ويرسان قاني چيخماز
• بؤركووي قوي قاباغيوا
• سنين كيمي دوستو اولانا دشمن لازيم دئييل
• كيمسه آتاسي اؤلن قدر ياسلي دئييل
• آج تويوق ياتار يوخودا داري گؤره ر
• لالين ديليني آناسي بيلر
• سينان قول بويوندان آسلانار

     با توجه به وضعيت آب و هوائي قديميترين نقطه زندگي بشر يعني قاره آسيا (آذيا كه به مرور زمان تبديل به آسيا شده است؛ براي قوم آذ كه به اين قوم برتر آذ اَر – آذر – مردان آذ نيز مي گويند) كه نيم كرده شمالي از آب و هواي مرطوب و مناسب تري نسبت به نيمكره جنوبي برخوردار است.

با توجه به وضعيت اسكان انسان هاي نخستين كه از دو دسته بسيار بزرگ ترك ها و اعراب تشكيل مي شدند، اعراب بنا به طبيعت گرمشان و نيز توانايي و مقاومتشان در برابر گرماي نيمكره  جنوبي را انتخاب كرده و ترك ها با توجه به اينكه از همان آغاز قومي جهانگرد و كنجكاو بودند و نيز با توجه به طبيعت ملايم خود نيمكره شمالي را انتخاب نمودند و به سرعت شروع به رشد فرهنگي اقتصادي و جمعيتي خود كردند. كه بعد ها اقوام ديگري از اين دو قوم جدا شده و زبانها و گويش هاي ديگري را تشكيل دادند. ( مانند انگليسيها،روسها،مصري قديم و ... ) . اين دو قوم بزرگ بعد ها امپراطوري هاي بزرگي تشكيل دادند و براي تجارت با همديگر نياز به خلق گويش هايي جديد كه نزديك به دو زبان تركي و عربي باشد را داشتند.

به سراغ يك قانون فيزيك مي رويم . دو طيف رنگي اصلي قرمز كه هر دو از رنگ هاي اصلي مي باشند را ترسيم مي كنيم. قانون شماره يك

تركـــــــــــــــــــــي

عربــــــــــــــــــــي

 اگر اين دو طيف را بر روي هم منطبق كنيم، از تركيب دو رنگي اصلي يه رنگ فرعي جديدي خلق خواهد شد. ( نارنجي )

تركـــــــــــــــــــــي

فارســــــــــــــــي

عربــــــــــــــــــــي

در زمان هاي گذشته پادشاهان و نخبگان بزرگ ترك و عرب براي ارتباط با يكديگر، به فكر راه هاي زيادي افتادند از جمله آموزش زبان هاي طرفين به يكديگر كه به علت كثرت كلمات عربي و تركي اين كار بسيار دشوارمي نمود. بنابراين با توجه به قانون شماره ي يك و تركيب دو رنگ اصلي و خلق يك رنگ فرعي ، اين دو قوم نيز به فكر تركيب زباني افتادند. تركيب دو زبان اصلي و خلق يك لهجه ي جديد (لهجه فارسي) كه توافق طرفين نيمي از زبان تركي و نيمي از زبان عربي متشكل مي شد پديدار آمد. اين كشف بزرگ نقطه ي عطفي در تاريخ و روابط فرهنگي و اقتصادي ( جاده ابريشم ) اين ملل بزرگ بود.(اسناد موجود در موزه پاريس و لندن .... ) از سويي زبان هاي اردو و دري پشتو(تاجيك) كه در آن زمان به عنوان زبان هندي از آنان ياد ميشد نيز خود را در اين بازار بزرگ تجاري كه با گويش دو طرفه و آسان پديدار شده بود، سهيم دانستند.

اين دول براي اينكه در آينده از هرگونه شورش اين قبيله اندك جلوگيري كنند نام پارس ( اين عمل بدين منظور انجام گرفت كه در آينده هرگاه كه اين قوم خود را بر آن ديدند كه شورش كنند، از سوي زبان هاي ديگر مورد تحقير قرار گيرند و اين يك عمل پيشگيرانه بحساب مي آمد ) را بر آنان نهادند، قومي كه بيش از 2500 سال عمر ندارد !

طبق آخرين نظرات زبان شناسان شهير و بزرگ جهان و مطالعات مركز زبان شناسي آكادميك اروپا ، گويش فارسي از 60% زبان عربي، 25% زبان تركي و 4% زبان هاي زير مجموعه ي هندي و انگليسي كنوني و 11% گويش تاجيك تشكيل شده است.

اين گويش جديد علاوه بر تجارت و روابط بين المللي اين اقوام بزرگ تبديل به گويش ادبي اين اقوام نيز گشت. به گونه اي كه هرگاه شاعر ترك ( نظامي گنجوي ؛ نسيمي، فضولي ، عراقي ؛ مولانا ، ابوعلي سينا و شعراي بزرگ تبريزي ) پس از سرودن اشعار (قوشما) به زبان تركي نياز را بر اين مي ديد كه اين قوشما ها را به ساير زبان ها نيز ارائه نمايد. ناگزير راه آسانتر را انتخاب مي نمود و در گويش فارسي اقدام به سرودن مي كرد. اين عمل از سوي اقوام ديگر(تاجيك و هندي ) نيز تكرار ميشد. و اين عامل را مي توان از دلايل كثرت قوشماي فارسي ( شعر فارسي ) نيز اعلام كرد .

بصورت تفكيكي به يكي از  اين دو زبان اصلي مي نگريم : تركي

 **************************************************************

بخش زبان :

زبان تركي داراي يك سري مشخصات منحصر به فردي مي باشد. ازجمله مي توان به التصاقي بودن تمامي كلمات اشاره كرد كه اين حالت فقط در زبان تركي موجود مي باشد. البته در گويش فارسي نيز گرامر و اساس استفاده از تمام كلمات متشكله فارسي از جمله عربي؛تركي و هندي نيز همان گرامر التصاقي مي باشد كه اين عامل را مي توان به علت سهم زياد بودن زبان تركي در گويش فارسي اعلام كرد.

التصاقي يعني تمامي كلمات داراي ريشه باشند و هر ريشه به تنهائي مي تواند به حالت امري، صفت، خبري و ... شود.

مثال :

بات : فرو رفتن – در صورت امري بودن مي شود بات : فرو رو .

در صورت صفت بودن مي شود باتلاق : فرو كشنده و ...!

 ريشه يابي : به كلمه ي آوسودا دقت كنيد. در فارسي تلفظ مي شود آسوده ...

معني : آو تركي بوده و در فارسي تلفظ مي شود آهو .

معني : سو كه در فارسي به آن گفته مي شود آب

معني : دا يعني در

آوسودا (آسوده) يعني آهو در حال آب خوردن، كه اين حالت نهايت راحتي آهو را نشان مي دهد كه به خاطر هنري بودن زبان تركي اكثرا به صورت تشبيهي مي باشد.

 به كلمه آوارا دقت كنيد كه در زبان فارسي تلفظ مي شود آواره .

معني : آو تركي بوده و در فارسي تلفظ مي شود آهو.

معني : آرا كه در فارسي گفته مي شود ميان.

 آوارا يعني آهو در ميان (بلاتكليف) باشد. آواراليق يعني مثال آهو سرگردان بودن.

 ****************************************

بخش فرهنگ :

از لحاظ فرهنگي تركها از همان نخستين ايام به وجود آمدن تمدن خويش ( هفت هزار و پانصد سال قبل از ميلاد مسيح، تمدن نوشتاري و حكاكي تركان پديدار گشت) ، مسافرت( يولچولوق) را عملي پسنديده مي دانستند. لذا بسيار مسافرت مي كردند. بزرگترين يولچولوق دسته جمعي ترك ها عبور آنها از قطب شمال و مسافرت به آلاسكا بود، هم اكنون نيز اسامي 80% مناطق در آلاسكا تركي مي باشد.

آلاسگا كه خود متشكل از چند كلمه  مي باشد.

آل يعني قرمز در زبان تركي آذربايجاني

آس كه آذ نيز ناميده مي شود قوم برتر ( كه هم اكنون در آذربايگان ساكن مي باشند)

گا – گَ – گـَل آمدن

قوم سرخ آس آمد و اولين ساكنان قاره آمريكا را تشكيل دادند ( قاره از قره به معني بزرگ مي باشد). بنا به اين نظريه و وجود كتيبه ها و سنگ هاي تاريخي در خاك آذربايگان، اكثر دانشمندان جهان عقيده دارند كه زبان سرخ پوستان آمريكا همان زبان تركي ناب اوليه مي باشد. چون مانند تركي امروزي در برخورد با جنگ ها ، فرهنگ هاي بيگانه و زبان هاي گوناگون فرسايش نيافته است.

زايش ساير گويشها از زبان تركي باستان با به رونق رسيدن گويش فارسي افزايش يافت و پادشاهان پارسي گويش زيادي از جمله اشكانيان به حكومت رسيدند كه اسامي اَراَشك را بر پادشاهان خود مي گذاشتند و به گويش فارسي صحبت مي كردند. اما هنوز اسامي تركي براي خود انتخاب مي كردند.

اَراَشك به تفكيك يعني اَر – مرد ---- اَشك – آب چشم كه بر اساس افسانه هايشان ( ذكر شده در آثار تاريخي، توركون قيزيل كيتابي ) اين پادشاهان از اشك هاي مادرشان متولد مي شدند. چون اين قوم زير دست ترك بودند و غير از كارهاي حمالي و كارگري حرفه ديگري نمي دانستند و همواره اشك مي ريختند و زمانيكه در گوشه اي از ايران كنوني به قدرت رسيدند، پادشاهان خود را حاصل اشكهايشان دانستند.

اين قوم وحشي ( اَراَشك ) در همان سالهاي آغازين حكومت اقدام به قتل و غارت و چپاول اقوام همسايه مي نمود. حتي تخت جمشيد جمشيد كه از ويرانه هاي ايلاميان مي باشد را اقوام بعدي اين گويش نو ظهور چپاول نمودند و در تاريخ به نام خود نوشتند. (ساسان يان كه متشكل از دو كلمه ي سا و سان مي باشد بدين معناست. سا : سوروجو يعني چوپان ( توركو ديلينده چوپان سورونو قاتار قاباغينا)- سان:هستي ، (چوپان ساز ) كه در منابع تاريخ طبري از ايشان بعد ها به عنوان چوپان ياد مي شد.(اشاره به فيلم سلطان شعبان )

همواره پادشاهان گويش فارسي سعي در القاي فرهنگ برتر به قوم خويش را داشتند. چون اين تنها راه فرار از كمبود ها و ننگهاي زنان اين قوم و بي كفايتي ايشان بود.

مرحله ي دوم قدرت يابي گويش فارسي از لحاظ زباني در سايه حكومت پادشاهان تركي بود. اين پادشاهان و اقوام تركي كه همواره برتر بر قوم فارس بودند هيچگاه احساس نياز به تعريف و تمجيد از خود را نمي ديدند . لذا آثار هنري خلق شده به زبان تركي در اين دوران به صورت شفاهي بوده (باياتي لار ) و كمتر به صورت كتبي مي بود. در اين ميان انسان هاي فرصت طلبي چون فردوسي، دهخدا و غيره كلمات تركي و عربي را با كمي تغيير به نام كلمات فارسي ثبت مي كردند.

عمادالدين نسيمي

سئييد علي ايماد اددين نسيمي (سيّد علي عمادالدّين نسيمي) (1404-1370). آذربايجانلي عاريف و شاعير.

حياتي

ايما اددين نسيمي (سيّد علي عمادالدّين نسيمي) 1370-جي ايلده دونيايا گليب. دوغوم يئري شيرواندير. بعضي تدقيقاتچيلار اونون باكيدان اولدوغونو ايديعا ائدير، بعضي لري ايسه نسيمي نين دوغوم يئري كيمي شيروانشاهلارين پايتاختي شاماخيني گؤستريرلر.

شاعيرين آتاسي سئييد مهممد (سيّد محمّد) شيرواندا ياخشي تانينان شخصيتلردن ايدي. نسيمي نين بير قارداشي دا واريدي. اونون شاماخيدا ياشاديغي، شاه خندان تخلوصو ايله شعرلر يازديغي و حاضيردا بو آدلا تانينان قديم قبريستانليقدا باسديريلديغي معلومدور. ايسلامدان سونراكي دؤورده شاماخي ايري مدنيت مركزلريندن بيرينه چئوريلير. بورادا چوخلو مكتب، مدرسه، بوتون شرقده مشهور اولان شئعر و موسيقي مجليسلري فعاليت گؤستريردي، زنگين ايجتيماي و شخصي كيتابخانالار دا آز دئييلدي. پايتاختدان بير قدر كناردا، ملهم (Məlhəm) آدلانان يئرده مشهور شاعير خاقاني نين عميسي-عاليم و حكيم كافي اددين (كافي الدّين) طرفيندن ياراديلميش دار-اوش-شفا (دار-الشّفا ) طيب آكادئميياسي دا فعاليت گؤستريردي. شاماخيدان بوتؤو بير شاعير و عاليملر پلئياداسي چيخميشدير كي، اونلارين دا آراسيندا بؤيوك صنعتكار افضل الددين خاقاني ني خوصوصي قئيد ائتمك لازيم گلير. نسيمي نين مكتب ايللري بئله بير موحيطده كئچيب.

شاعيرين اثرلري نين تحليلي گؤسترير كي، نسيمي شاماخيدا او دؤورون ان ياخشي اونيوئرسيتئتلري نين طلبينه جاواب وئره جك بير درجه ده كاميل تحصيل آلا بيليب. او، كلاسسيك شرق و قديم يونان فلسفه سيني، هابئله ادبياتيني گؤزل منيمسه ميش، موسلمان و خريستيان ايلاهياتي نين اساسلارينا بلد اولموش، طيب، آسترونومييا و آسترولوگييا، ريياضيات و منطيق ائلملرينه دريندن يييلنميشدي. او، ديللري ائله ياخشي اؤيرنميشدي كي، آذربايجان، فارس و عرب ديللرينده عئيني درجه ده گؤزل شئعرلر يازا بيليردي. اونون آذربايجانجا شئعرلري نين ديلي هم زنگينليگي، هم ده خالق نيطقينه ياخينليغي ايله سئچيلير، آتالار سؤزلري، ضرب-مثللر، حيكمتلي سؤزلر بورادا چوخلوق تشكيل ائدير. نسيمي نين روبايلري آذربايجان خالق شئعري نومونه لري اولان باياتيلارا چوخ ياخيندير.

نسيمي نين پوئزيياسيندا آذربايجانين، ائلجه ده ديگر شرق اؤلگه لري نين مشهور عاليم و شاعيرلري نين آدلاري تئز-تئز خاطيرلانير. بونلاردان ايبن سيناني ، خاقاني ، نيظامي ، فله كيني(فلكي) ، حللاج منصورو ، فضلوللاه نيميني (فضل الله نعيمي) ، شئيخ ماحمود شبوستريني (شئيخ محمود شبستري) ، اؤوهه‌دي ماراغاييني (اوحدي مراغه اي) و باشقالاريني گؤستره بيلريك.

حروفيلر تئيمورلنگ طرفيندن جيدي تزييقلره معروض قالديغي بير واختدا نسيمي وطندن ديدرگين دوشوب، عراق، [[توركييه]، [[سورييه]دا ياشاماغا مجبور اولوب. حروفيليك تعليمي اساسيندا ايره لي سوردويو پانتئيست ايدئيالاري اوستونده حلب شهرينده اعدام اولونوب.

نسيميني تبريزي نيسبه سينده تقديم ائدن ايبن ال-عيماد حنبلي يازير: " او، حوروفيلرين شئيخيدير، حلبده ساكين ايدي، طرفدارلاري چوخالدي، بيدتي آرتدي، ايش او يئره چاتدي كي، سولطان اونون اؤلدورولمه سيني امر ائتدي، بوينو وورولدو، دريسي سويولدو، چارميخا چكيلدي. "

نسيمي 3 ديلده يازيب. او، اؤز ايدئيالاريني پئشكار فيلوسوف كيمي آيريجا تراكتاتلاردا بيتكين سيستئمده وئرمه ييب، چونكي مييانجي نين، ايبن عربي نين گئنيش اهاته لي سوفي-فلسفي اثرلريندن سونرا بو مضموندا تراكتاتلار يازماغا او زامان بلكه ده احتيياج دويولموردو. حوروفيليگين نظري اساسلارينا گلديكده، نعيمي نين اثرلرينده او. آرتيق ايشله نيب حاضيرلانميشدي.

فلسفه سي

اورميه نين اسكي تپه سي: گؤي تپه

اورميه ايرانين آذربايجان بؤلگه سينين اسكي و تاريخي شهرلريندن ساييلير. بو شهرين قيراغيندا اولان چوخلوجا تاريخي آبيده لر و اسكي لي تپه لر (آلتي مين ايلليك) بو سؤزو قبول ائتديرير. گؤي تپه اورميه نين قوزئي دوغوسونون 6 كيلومئترلييينده يئر توتوبدور.

گؤي تپه اورمونون اسكي تپه لرينين ان آدليملاريندان ، زنگين ايزلرلره دولودور و آذربايجانين فخر ائديجي ايلايينين(تاريخينين) گؤسته ريجيسيدير. 1948نجي دوغوش (ميلادي) ايلينين قازينتيلاريندان اؤنجه اينگيليس ليلر بو اسكي لي بؤلگه ده 1313 نجو گونش(شمسي) ايلينده بير لؤوحه اوستونده ناخيشلي قيلقميش شكيلين اله گتيرديلر. بو بؤلگه دن اسكي تانريلارلا ناخشيلي اولان استوانه لرده تاپيليبدير.

«بورتون براون» اينگيليسلي قازينتيجيلارين باشچيسي اؤز آراشديرمالاريني «آذربايجان قازينتيلاري» آدلي عونوانلا 1948 و 1951 ايلينده لندن ده يايينلاميش و آذربايجان و گؤي تپه تمددونون بئله ايضاح ائديب دير:

" گؤي تپه نين يئددي قاتي (طبقه سي) واردير، بو قاتلارين ان اسكي سي  د.ق(دوغوشدان قاباق) 4نجو مين ايللييه(6 مين ايل بوندان اؤنجه يه) قاييدير.بو قاتدا چين-چين ائولر،قيرميزي ساخسي قطعه لر وناخيشسيز بوز ساخسيلار، آچيق ساري بويادا ساده هندسه خطلرله-قهوه رنگينده-، ميس و داشدان اولان آراجلار واردير.

آلتينجي قات: دوغوش دان (ميلاددان) اؤنجه اوچونجو مين ايلليكدن، دوغوشدان اؤنجه  بيرينجي مين ايللييه دك قاييدير. داشلي خيم لي(فنداسيون) و پالچيق دان اولان آبيده لر، كوره ده بيشميش و ايكي بويالي و ناخيشلي ساخسيلار قهوه رنگلي و قيرميزي – قارا بويالي مركب هندسه ناخيشلارلا – قطعه لر بو قاتداندير. بو قات دا ميسدن اولان آراجلار  بوللوقجا گؤرونور.بو تمددون داش دئورينه و دوغو آنادولونون ميسي نه و آرازين قوزئيينده كي آذربايجان لا ان چوخ باغليليغي واردير.

بئشينجي قات: بو قاتين ساخسيلاري بوز ، گاهدان قارا و هاميسالليقلا(عموما) سورتولموشدورلر(صيقل وئريلميشدير).بورادان قاباريقلي (برجسته) ناخيشلارلا اولان ساخسي تاپيليبدبر، بو ساخسي آنادولو و آرازين قوزئيينده كي آذربايجان تمددونلارينا بنزري چوخدور.

دؤردونجو قات : قارا بويادا و سورتولو و ناخيشسيز اولان ساخسيلار واردير.

اوچونجو قات: بورادا بيرينجي اينسانلارين قبيرلري و آذربايجانليلارين آتا- بابالارينين جومجومه لري واردير، بو قبيرلردن تاپيلان ساخسيدان اولان قطعه لر قيرميزي بويادا و بعضي لري ايسه الوان سيز ناخيشلاري و بئشينجي قاتين ساخسيلارينا اوخشاري واردير.

ايكينجي قات: دوغوشدان اؤنجه 1200 و 1500 ايللرينه قاييدير،سورتولو(صيقلي) قارا و بوز بويادا  ناخيشسيز ساخسيلارلا دولودور.بونلار آنادولونون هيتيت ساخسيلارينا اوخشايير.

بيرينجي قات: بو قاتدا قيرميزي و بوز بويالاريندا سورتولموش ساخسيدان اولان قاب – قاجاقلار واردير.بونلارين اوستونده حئيوانلار دسته لرينده شكيللر چكيليبدير. بو قاب - قاجاقلار حسنلي تپه سينده تاپيلان قاب - قاجاقلارا بنزه ييرلر. گؤي تپه نين اوستونده يونولموش داشلار دا واردير.بو  يونولمو داشلاردا ، حئيوان ناخشلاري (اؤرنك اوچون قوچ و قافلان) واردير.بونلار دوغوشدان قاباق ايكينجي مين ايللييين سونلارينا و بيرينجي مين ايللييين ايلك لريندنديرلر.بو داشلار آنادولونون اسكي لي يونولموش هيتيت داشلارينا بنزري چوخدور."

حاضيرلايان: تورك اغلو علي آقا واحد

قايناقلار:

اورميه آدليملاري(نام آوران اورميه) 24-نجو ص

اورميه دارلنشاطينين تاريخچه سي (تاريخچه دارالنشاط اورميه) 24-نجو ص

از ويكي‌پديا، دانشنامهٔ آزاد

مختصات: شرقي′۱۶°۴۶ شمالي′۲۴°۳۷ (نقشه)

براي ديگر كاربردها، مراغه (ابهام‌زدايي) را ببينيد.

قسمتي از نقشه ايران در دوره افشاريه.
نام مراغه در جنوب‌شرقي درياچه اروميه (در نقشه: درياچه شاهي)، به انگليسي: Muragha نوشته شده‌است.

مَراغه يكي از شهرهاي استان آذربايجان شرقي و مركز شهرستان مراغه است. مراغه در كنار رودخانه صوفي چاي و در مشرق درياچه اروميه و بر دامنه جنوبي كوه سهند قرار گرفته‌است. اين شهر با ۱۵۱،۴۸۶ نفر جمعيت ^[۲] و حدود ۲۶ كيلومتر مربع مساحت،^[۳] بزرگ‌ترين و پرجمعيت‌ترين شهر استان آذربايجان شرقي پس از كلان‌شهر تبريز است.^[۲] شهر مراغه در ۱۳۵ كيلومتري مركز استان، واقع شده‌است.

نام [ويرايش]

واژهٔ مراغه پس از فتح ايران توسط عرب‌ها رايج شده‌است. به گفته مورخان، اين شهر با نام‌هايي همچون افراه‌رود (احمد بلاذري)، افرازه‌روح (معجم‌البلدان)، افراهروذ (احمد بن يعقوبي)، افرازه‌رود (ياقوت)، افرازهارود (بارتولد)، امدادهارود، مراوا يا ماراوا (كسروي) و ماراغا (ويلسون) شناخته مي‌شده‌است.^[۱]

وجه تسميه [ويرايش]

در مورد وجه تسميه نام مراغه نظريات زير مطرح شده‌است:

قريةالمراغه

جغرافي‌نويسان عرب بر اساس يك افسانه چنين مي‌گويند: «در سال ۱۲۳ هجري، زماني كه مروان ابن محمد، والي ارمنستان و آذربايجان از جنگ موقان (مغان) و گيلان بازمي‌گشت به دليل سبز و خرم بودن اين منطقه، در آن فرود آمد و چون در آنجا سرگين فراوان بود و چهارپايان سپاه در آن خاك و سرگين مي‌غلتيدند بدانجا گفتند «قريةالمراغه»^[*۱] و سپس قريه را از آن برداشتند و مراغه بماند.»^[۱]

ماراوا

احمد كسروي در كتاب آذري يا زبان باستان آذربايجان مي‌نويسد:
«بي‌گمان درستِ اين نام مراوا يا ماراوا بوده و از اينرو معني آن را جايگاه ماد توان پنداشت.»^[۷]

ماراغا

ويلسون، سياح انگليسي در سفرنامه‌اش لفظ مراغه را برداشتي از نام يك اسقف مشهور نسطوري به نام ماراغا مي‌پندارد.^[۱]

ماركيانا

برخي محققان نام مراغه را با ماركيانا كه در كتاب تعليمات جغرافيايي بطلميوس به درياچه اروميه اطلاق شده، مرتبط مي‌دانند.^[۱]

مارا آغا

به عقيدهٔ دكتر عيسي بيگلو «پس از تسلط تركان بر آذربايجان و رواج تركي در اين سرزمين نام مراغه از نام تركي تركيب يافت؛
در زبان تركي، مارا به معني جايگاه، مكان و سرزمين است. و آغا نيز در اين زبان به معني بزرگ، ارباب، خان و امير است. بنابراين كلمه مراغه در اصل ماراآغا و به معني جايگاه بزرگان و خوانين بوده‌است سپس در اثر گذشت زمان به ماراغا و مراغه تبديل شده‌است. با توجه به اينكه از روزگاران قديم، شهرستان مراغه يكي از مناطق آباد و پرجمعيت و مهم آذربايجان بوده‌است و مورد توجه اشراف و بزرگان و امرا قرار مي‌گرفت، اين نام بي‌مناسبت نبوده‌است.»^[۱][۸]

پيشينه [ويرايش]

پيش از اسلام [ويرايش]

اگر چه اطلاعات زيادي درباره اين شهر در دوران قديم در دست نيست با توجه به نوشته‌هاي پراكندهٔ جمعي از مورخان نمي‌توان در قدمت اين شهر ترديد داشت و اهميت آن را در دوران قبل از اسلام ناديده گرفت. ^[۹]

دياكونوف با استفاده از مندرجات الواح آشوري از وجود يك پادشاهي نيمه‌مستقل به نام اوئيش‌ديش يا ويش‌ديش در سدهٔ هشتم قبل از ميلاد در حدود ناحيهٔ مراغهٔ كنوني^[۱۰] و در جوار قلمرو دولت ماننا و تحت نفوذ آن^[۱۱] خبر داده‌است. اما هيچ نشانه‌اي از قرارگاه و مركز اين دولت محلي باستاني در دست نيست.^[۱۲]

در سال ۳۶ پيش از ميلاد، مارك آنتوني، سردار روم پايتخت آتروپاتكان، شهري به نام فراعته يا فراسپا كه داراي استحكامات تدافعي خوبي بوده‌است را محاصره كرده بود كه در نهايت مغلوب مقاومت آتروپات‌ها و پارتيان شد و عقب‌نشيني كرد. شهر نام‌برده به احتمال زياد مراغه كنوني بوده‌است. ^[۱۳]

پس از اسلام [ويرايش]

در سال ۲۲ هجري قمري ناحيه مراغه در پي حمله اعراب به تصرف ايشان در آمد. ^[۱۴]

محمد افشين در سال ۲۸۰ هجري قمري پس از غلبه بر حاكم مراغه، عبدالله بن حسين همداني، مراغه را به عنوان پايتخت حكومتش برگزيد. ^[۱۵]

عهد مغول [ويرايش]

مغولان در ماه صفر سال ۶۱۸ هجري قمري عزم تسخير مراغه كردند. پس از يك هفته درگيري، مراغه به تصرف آنان در آمد سپس خون بسيار ريختند و هر چه مي‌توانستند غارت كرده باقي را سوزاندند و خارج شدند. ^[۱۶]

در سال ۶۲۲ هجري قمري جلال‌الدين خوارزمشاه بدون مقاومت مهمي مراغه را تصرف كرد. در اين زمان قسمتي از ويراني‌هاي حمله مغول ترميم مي‌گردد. ^[۱۷]

پس از رفتن سلطان جلال‌الدين از آذربايجان، در اواخر سال ۶۲۸ هجري قمري قشون مغول دوباره مراغه را تصرف كردند. ^[۱۸]

گنبد محافظي كه روي بقاياي رصدخانه مراغه بر فراز تپه رصد در سمت شمال غربي مراغه ساخته شده‌است.
عكس، گرفته‌شده در جريان گذرش سيارهٔ ناهيد در سال ۲۰۰۴م.

هلاكوخان

پس از مرگ چنگيزخان، متصرفات مغول بين فرزندانش تقسيم شد. در اواخر نيمه اول قرن هفتم يكي از نوادگان چنگيز به نام هلاكو فرماندهي اردوي غرب را به دست گرفت و بار ديگر به ايران حمله كرد. وي پس از تصرف نقاط شرقي ايران و قلع و قمع اسماعيليان عازم بغداد شد. هلاكو بغداد را غارت كرد و با قتل مستعصم به خلافت عباسيان خاتمه بخشيد.^[۱۹]

سپس در تاريخ صفر ۶۵۶ هجري قمري به ايران مراجعت كرد و در آذربايجان مستقر شد و مراغه را به سبب آب و هواي خنك و مراتع خرم، پايتخت خود قرار داد. اوج شهرت و آبادني مراغه در اين زمان است. به فرمان هلاكو دانشگاهي بزرگ، رصدخانه و ساير مراكز تحقيقات و علمي به دست خواجه نصيرالدين طوسي با همكاري چندين دانشمند ستاره‌شناس ديگر تاسيس شد و دانش‌پژوهاني از اطراف و اكناف عالم جهت مطالعه به اين شهر رو آوردند.^[۲۰]

هلاكو در سال ۶۶۳ هجري قمري در اثر عارضه‌اي در گذشت و طبق آئين مغول به خاك سپرده شد.
خواجه نصيرالدين طوسي در آن واقعه مي‌گويد: ^[۲۱]

با توجه به اين كه هلاكو بودايي و زن و مادرش مسيحي بودند، در اين دوران مراغه و حوالي آن مركز مسيحيت به شمار مي‌رفته‌است. روميان، ارامنه، نسطوريان، به ويژه دانشمندان و هنرمندان اين فرق در مراغه گرد آمدند و كليساهاي متعددي ساخته شد. ^[۲۲]

حصار شهر

شهر با ديواري بلند محصور بوده‌است كه منسوب به دوران حكومت هلاكو است. ^[۲۳]

در قرن هشتم هجري كه ايلخانان ضعيف شدند، حكومت به دست فئودال‌هاي مغول، چوپانيان و جلايريان افتاد. ^[۲۴]

دوره قاجار

در اوايل اين دوره، مراغه جزء ده شهر بزرگ و پرجمعيت ايران بوده‌است كه شهرهاي بناب، عجبشير، ملكان، هشترود، مياندوآب (مرحمت آباد)، مهاباد (ساوج بلاغ)، آذرشهر (دهخوارگان)، شاهين دژ و قره آغاج از توابع آن بوده‌اند. در اين دوره اولين كارخانه اسلحه‌سازي ايران در مراغه داير شده‌است. ^[۲۵]

مردم [ويرايش]

زبان [ويرايش]

مردم مراغه به زبان تركي آذربايجاني تكلم مي‌كنند. همچنين زبان ارمني در بين مسيحيان ساكن رواج دارد.^[۲۶]

حمدالله مستوفي در ۷۴۰ قمري در كتابش، نزهةالقلوب، زبان مردم شهر مراغه را «پهلوي مغير» يا «پهلوي معرّب» ناميده^[۲۷][۲۸] كه منظور همان زبان آذري است.^[۲۹]

مراغي‌هاي رودبار الموت

پس از حملات عرب‌ها گروهي از مردم مراغه در حدود هزار سال پيش از آن شهر كوچيده و به منطقه رودبار الموت رفتند. اين كوچندگان امروز نيز به نام مراغي‌ها ناميده مي‌شوند و در ۷-۸ روستاي رودبار الموت سكونت دارند و به زبان مراغي سخن مي‌گويند.^[۳۰] مراغيان، مانند ساير ساكنان منطقه به صورت رسمي شيعه شناخته مي‌شوند اما به نظر مي‌رسد به آيين زرتشتي و نيز اسماعيليه مقيد هستند. ^[۳۱] حمدالله مستوفي در نزهةالقلوب مي‌نويسد: «مراغيان را به مزدكي نسبت كنند، و چون اشخاص باسواد در ميان مراغي‌ها ناياب است و در كتمان طريقهٔ خود مُصرند و هيچ‌گاه ميل ندارند ديگران به راه رسم و عقيدهٔ آنها آگاه شونده از اين رو نمي‌توان به حقيقت معتقدات آنها آگاهي يافت.»^[۳۲][۳۳]

احسان يارشاطر زبان مراغي را بازماندهٔ زبان مادها مي‌داند و چنين توصيفش مي‌كند: «زبان مراغي، مانند برخي از لهجه‌هاي تاتي طارم عليا (هزار رودي و نوكياني) و اشهاردي و چلي (در رامند) و كرني و كرلقي (در خلخال) زباني نسبتاً محافظه‌كار است و بسياري از خصوصيات كهن‌تر لهجه‌هاي مادي را حفظ كرده‌است.^[۳۴]»

زبان تركي با ورود سلجوقيان به آذربايجان و در دوره‌هاي بعد، حكومت قره‌قويونلوها و آق‌قويونلوها گسترش يافت و در زمان صفويه كه زبان دربار تركي بود به بالاترين پايگاه خود در آذربايجان رسيد و زبان همگاني شد. ^[۳۵]

دين [ويرايش]

اكثريت قريب به اتفاق مردم مراغه مسلمان و داراي مذهب شيعه هستند. اقليتي از ساير اديان از قبيل چند خانوادهٔ ارمني نيز در آن ساكن هستند. ^[۳۶][۳۷]

ارامنه

در زماني كه مراغه به عنوان پايتخت انتخاب شده بود از آنجا كه مادر هلاكو مسيحي بود، مسيحيان از امتيازات خاصي برخوردار بودند؛ روميان، ارامنه و نسطوريان از اطراف و اكناف در اين شهر گرد آمدند و كليساهاي متعدد ساخته شد. در آن زمان خليفهٔ ارامنه در اين شهر سكونت داشته‌است. ^[۳۷]

غازان در زمان حكومتش فرمان قبول اسلام و تخريب كليساها، معابد يهود و بودايي و آتشكده‌هاي زرتشتي را صادر مي‌كند. اين فرمان در مراغه نيز به شدت تعقيب مي‌شود و به مرور زمان از تعداد ارامنه در اين منطقه كاسته مي‌شود.^[۳۷]

در ادوار گذشته و در اثر حملات كردها و همزمان با مهاجرت بزرگ ارامنه ايران در سال ۱۸۲۸ ميلادي تعداد ۷۰۰ خانوار ارمني از اين شهر و روستاهاي اطراف به قفقاز مهاجرت كردند و تعداد زيادي از دهات ارمني‌نشين خالي از سكنه شد. اينان در دهكده‌اي كه در قره‌باغ ايجاد و به مناسبت خاست‌گاه‌شان مراغه نام‌گذاري شده بود ساكن شدند.^[۳۷]

بعد از وقايع شهريور ماه سال ۱۳۲۰ و وقايع سال ۱۳۲۴ نيز تعداد زيادي از ارامنه به اتحاد جماهير شوروي مهاجرت كردند. در حال حاضر تعداد ارامنه ساكن در مراغه كمتر از ۱۵ خانوار است.^[۳۷]

جمعيت [ويرايش]

طبق سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال ۱۳۸۵ برآورد جمعيت مراغه در نقاط شهري، برابر ۱۵۱،۴۸۶ نفر، ۳۹،۲۹۵ خانوار، با نسبت جنسي ۱٫۰۱ مرد به زن و بعد خانوار ۳٫۸۶ بوده‌است. ^[۲]

جغرافيا [ويرايش]

موقعيت [ويرايش]

صوفي‌چاي

مراغه در جنوب غربي استان آذربايجان شرقي، در مشرق درياچه اروميه و بر دامنه جنوبي كوه سهند قرار گرفته و از شمال به شهرستان تبريز، از شرق به شهرستان هشترود، از جنوب به شهرستان مياندوآب و از غرب به درياچه اروميه محدود است. ^[۳۸][۳۹]

آب و هوا [ويرايش]

آب و هواي مراغه متعدل متمايل به سرد و نسبتاً مرطوب است. بيشينهٔ دماي اين شهر در تابستان‌ها حدود ۳۵ درجهٔ سانتي‌گراد بالاي صفر و كمينهٔ آن در زمستان‌ها حدود ۲۰ درجه سانتي‌گراد زير صفر است؛ همچنين ميزان بارش سالانه در مراغه حدود ۳۳۰ ميلي‌متر است. به‌جهت قرارگرفتن اين شهر در دامنهٔ جنوبي سهند، رودخانه‌هايي نظير صوفي‌چاي و مردق‌چاي كه از اين كوهستان سرچشمه مي‌گيرند، از داخل مراغه عبور كرده و در رونق و آباداني شهر تأثير به‌سزايي داشته‌اند.^[۴۰]

بارندگي

بارش برف در اين شهر معمولاً از دي ماه شروع و تا اواسط اسفند ماه ادامه دارد. بارش باران‌هاي بهاري كه در اصطلاح محلي به نِيسان^[*۲] مشهور است از اوايل فروردين ماه شروع شده و تا اواسط ارديبهشت ماه، ادامه مي‌يابد. متوسط سالانه بارش در شهر مراغه، حدود ۳۰۰ ميلي‌متر مي‌باشد و ايام يخبندان آن، حدود ۱۱۴ روز در سال است. ^[۴۱]

ناهمواري‌ها [ويرايش]

به طور كلي شهرستان مراغه متشكل از دو ناحيهٔ كوهستاني و جلگه‌اي است كه از شمال به جنوب و از شرق به غرب تا سواحل درياچه اروميه و جلگه مياندوآب از ارتفاع كوه‌ها كاسته مي‌شود. ^[۴۲]

ارتفاعات سهند در شمال، منديل‌بسر و سرگوني در جنوب شرقي، قوزلجه در شمال غربي و قره‌قشون در جنوب غربي از ارتفاعات مهم اطراف اين شهر هستند. ^[۴۳]

پوشش گياهي [ويرايش]

با توجه به جلگه‌اي و كوهستاني بودن شهرستان و قسمت‌هاي جلگه‌اي را كلاً باغات تشكيل داده و بيش از ۳۱/۶۱٪ از وسعت شهرستان ارضي كشاورزي با پوشش گياهي است و حدوداً ۲۵۵۰۰۰ هكتار از وسعت شهرستان را تشكيل مي‌دهد.شهرستان مراغه فاقد جنگل بوده و ليكن گونه‌هاي زالزالك، سنجد، ليك سرخ و... به چشم مي‌خورد.^[۴۴]

تنوع جانوري [ويرايش]

يكي از قديمي‌ترين جايگاه‌هاي فسيل ايران منطقه‌اي در مراغه است. ببرهاي شمشير دندان كه برخي به آن ببر دندان خنجري هم مي‌گويند، در اين جايگاه زندگي ميكرده‌اند. زرافه‌هاي گردن كوتاه، گورخر كوچك، فيل كوچك و كفتار هم در اين محل زندگي ميكرده‌اند و تنوع تعداد گونه‌هاي جانوري در رسوبات باقي مانده شامل جوندگان، اسب‌ها، فيل‌ها و گوشت خواران(گرگ‌ها، ببر دندان و خرس)است. فسيل‌هاي منطقه مراغه قدمت ۷ ميليون ساله اين منطقه را به عنوان نخستين اثر ملي، طبيعي و فسيلي ايران بازگو مي‌كند. اين منطقه يكي از غني ترين مناطق سنگواره‌اي جهان بوده و در آخرين مطالعات صورت گرفته، فسيل‌هاي ماموت، زرافه و آهو كشف شده‌است. با كشف بيش از ۵۷۳ فسيل از گونه‌هاي مختلف جانداران عظيم‌الجثه در شهرستان مراغه، اين منظقه به عنوان «بهشت فسيل ايران» معرفي شده‌است.^[۴۴]

زمين‌شناسي [ويرايش]

منطقه فسيلي [ويرايش]

نوشتار اصلي: منطقه فسيلي مراغه

در ميانهٔ قرن ۱۹ ميلادي لايه‌هايي فسيلي در خاك مراغه كشف شد؛ اولين بار در سال ۱۸۴۰^[۴۵] يك مامور شوروي به نام «خانيكوف» كه به عنوان كنسول دولت روس در تبريز مقيم بود مقاديري استخوان و فسيل كشف كرد.^[۴۶] از سال ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۶ تيمي مشترك از موزه تاريخ طبيعي لس آنجلس و موزه ملي تاريخ طبيعي آمريكا اقدام به حفاري و مطالعه در منطقه كردند. قدمت اين لايه‌ها ۱۱ تا ۵ ميليون سال پيش (اواخر ميوسن تا اوايل پليوسن) دانسته شده‌است. ^[۴۷]

در گذشته محققان و كارشناسان مختلفي از كشورهاي اتريش، انگليس، آمريكا، فرانسه و در سال‌هاي اخير از كشورهاي فنلاند، چين و ژاپن مطالعاتي بر روي فسيل‌هاي منطقه انجام داده‌اند. ^[۴۸]

نماي شهر [ويرايش]

از ويژگي‌هاي مراغه، باغ‌هاي بزرگ اطراف شهر و خيابان‌هاي مشجر است.^[۴۹]

شهر در امتداد يك دره سرسبز كشيده شده‌است ^[۵۰] كه آن را كوه‌ها و تپه‌ماهورهايي چند احاطه كرده‌اند.^[۵۱]

سراسرنمايي از مراغه.

جاي‌هاي ديدني [ويرايش]

آثار تاريخي [ويرايش]

مراغه به لحاظ بافت غني تاريخي و فرهنگي، با بيش از ۳۰۰ اثر ثبت شده ملي، جزء ۱۰ شهر برتر كشور محسوب مي‌شود. ^[۵۲][۵۳]

مزارهاي پنجگانه [ويرايش]

نوشتار اصلي: مزارهاي پنج‌گانه مراغه

اين پنج بناي متعلق به قرن‌هاي ۶ تا ۸ هجري، برجسته‌ترين بقاع واقع در اين شهر هستند:^[۵۴]

«گنبد سرخ» يكي از بهترين نمونه‌هاي بناهاي آجري ايران است.^[۵۴]

گنبد سرخ

در بين پنج بقعهٔ واقع در مراغه قديمي‌ترين است كه در آذربايجان بيشتر به گنبد قرمز مشهور است. تاريخ احداث بنا ۱۵ شوال ۵۲۵ هجري قمري است و در جنوب غربي شهر واقع شده‌است. ^[۵۵][۵۶]

برج مدور

احداث اين بنا در تاريخ رجب ۵۶۳ هجري قمري به پايان رسيده‌است. اين بناي مدور كه از گنبد و سقف آن چيزي بر جا نمانده‌است در كنار گنبد كبود قرار دارد. ^[۵۷][۵۶]

گنبد كبود

در فاصلهٔ حدود ۱۰ متري برج مدور بنايي به شكل منشور ده‌وجهي وجود دارد كه مردم محلي آن را «قبر مادر هلاكو» يا «گؤي برج» (به معناي «برج كبود») مي‌نامند.^[۵۸] البته با توجه به كتيبه‌هاي حك شده بر بنا كه آياتي از قرآن در آن‌ها به چشم مي‌خورد ادعاي نسبت اين بنا با مادر مسيحي هلاكو مردود است. ^[۵۶]

گنبد غفاريه

تاريخ احداث اين مقبره در فاصله سال‌هاي ۷۲۵ تا ۷۲۸ هجري قمري است. اين بناي مربعي شكل در شمال غربي شهر و در كنار رودخانه صوفي قرار دارد. ^[۵۹][۵۶]

گوي برج

اين بنا در محلهٔ اتابك، كوچهٔ سبزيچي‌ها قرار داشت كه در طول سال‌هاي ۱۳۱۵-۱۳۱۶ هجري شمسي به كلي ويران شد و امروزه اثري از اين بناي مدور وجود ندارد. ^[۶۰][۵۶]

رصدخانه [ويرايش]

نوشتار اصلي: رصدخانه مراغه

پس از انتخاب مراغه به عنوان پايتخت از سوي هلاكو، به تقاضاي خواجه نصيرالدين طوسي موجبات ايجاد رصدخانه‌اي بر تپه‌اي در شمال غرب شهر فراهم شد. خواجه اقدام به تاسيس اين رصدخانه كرد و زيج ايلخاني را در اين رصدخانه تدوين نمود. همچنين دانشمنداني را از اطراف و اكناف به مراغه دعوت كرد و با همكاري آنان مركزي علمي تشكيل داد. ^[۶۱]

آرامگاه اوحدي [ويرايش]

مقبرهٔ ركن‌الدين ابوالحسن مراغي در باغي متعلق به فرقه‌اي از اهل حق مراغه قرار دارد. اين مقبره در سال ۱۳۵۲ تجديد بنا شد، اين عمليات شامل ساخت گنبدي از بتون آرمه (سنگ مقبره قبلي به موزهٔ آرامگاه منتقل شده‌است)، محوطه‌سازي و ساخت كتابخانه بود. ^[۶۲]

در جوار اين آرامگاه، مقبرهٔ ديگري متعلق به پيري به نام سرخوش بيگ وجود دارد كه در هم‌زمان با اوحدي مي‌زيسته‌است. اين مقبره مورد احترام و زيارت‌گاه دسته‌اي از مريدان علي عليه‌السلام به نام گوران‌ها مي‌باشد. ^[۶۲]

جاذبه‌هاي طبيعي [ويرايش]

آب‌هاي معدني [ويرايش]

نوشتار اصلي: چشمه‌هاي معدني مراغه

چشمهٔ ساري سو

در اطراف شهر مراغه و در مناطق روستايي آب‌هاي گرم و سرد معدني وجود دارند كه مشهورترين آنها بدين شرح‌اند:^[۶۳]

شور سو (آب شور)

در جنوب مراغه و در روستاي ورجوي واقع است. آب اين چشمه داراي مقدار فراوان گاز كربنيك است. ^[۶۴]

چشمه گشايش

ساري سو

در ۴ كيلومتري جنوب مراغه و در مسير روستاي ورجوي قرار دارد. ^[۶۵]

قره پالچيق

ايستي بلاغ

آموزش [ويرايش]

پيشينه [ويرايش]

همان طور كه اشاره شد، مراغه مدت‌ها مركز تجمع علما و دانشمندان بوده‌است. حضور دانشمندان بزرگ در مراغه نشان از آن دارد كه اين شهر در زمان سلجوقيان به ويژه قرن ششم هجري موقعيت علمي ويژه‌اي داشته‌است. از جمله شخصيت‌هاي نامدار علمي كه در اين شهر اقامت داشته‌اند مي‌توان دانشمنداني چون شيخ شهاب الدين سهروردي، مجدالدين جيلي، امام فخر رازي، سموئل بن يحيي بن عباس مغربي، ابن عبري و مجدالدين محمد ابن خليفه بن سيواسي رومي را ياد كرد. ^[۶۶]

مدارس از نيمهٔ دوم قرن پنجم تا يورش مغول

مدرسه احمدك

اين مدرسه پيش از سال ۵۲۹ داير بوده‌است و گويا خليفه مسترشد را در آن دفن كرده‌اند. ^[۶۷]

مدرسه عزيه

مدرسه عزيه يا مدرسه قاضي را منسوب به عزالدين بك ارسلان آبه مراغي (مقتول به ۶۵۵) از امرا سلطان محمد بن محمود بن محمد سلوقي، كه باني مدرسه بوده‌است مي‌دانند. به احتمال زياد اين مدرسه جايگاه معتبري در زمينهٔ پژوهش‌هاي علمي بوده و سال‌هاي درازي بر پا بوده‌است. چنانكه بنا به نوشتهٔ ابن الغوطي، مويدالدين در دوران اقامت خود در مراغه، در اين مدرسه اقامت داشته‌است. ^[۶۷]

آنچه كه به اسم مثلث پاسكال معروف است در شش قرن قبل از او توسط رياضيدان المغربي از كرجي، رياضيدان معروف كه در اواخر قرن چهارم هجري متولد شده‌است استنتاج شده‌است كه در نتيجه كشف اين مثلث توسط كرجي است كه شش قرن از پاسكال قديمي تر بوده‌است. اين رياضيدان معروف قرن ششم كه جدول مزبور را در كتاب خود نقل كرده در طول سال ۵۷۵ هجري (۱۱۸۰ ميلادي) در مراغه درگذشته‌است. بنابراين مي‌توان گفت كه احتمال دارد او نيز در مدرسهٔ عزيه مشغول بوده‌است. ^[۶۸]

همچنين اين مدرسه را به قاضي كمال الدين محمد قزويني نسبت مي‌دهند. ^[۶۹]

مدرسه اتابكيه

اين مدرسه يكي ديگر از مدارس معروف مراغه در آن دوران بوده كه كمال الدين قزويني يكي از مدرسين آن بوده‌است. ^[۶۹]

مدارس از يورش مغول تا سلطه صفويان

مدرسه محييه

بناي مدرسه واقع در بازار مراغه و متعلق به پيش از سال ۶۰۷ و به محيي الدين ابوحامد يحيي بن صدرالدين نسبت داده شده‌است. ^[۶۹]

مدرسه سيواسي

اين مدرسه براي مجدالدين محمد بن خليفه بن الب ارسلان سيواسي مدرسه‌اي (پس از ۶۸۰) در مراغه داير بوده‌است. ^[۶۹]

در كتاب علما النظاميات (ص ۱۲۴) علاوه بر دو مدرسه فوق به يك مدرسهٔ ديگر نيز اشاره شده و آمده‌است كه فخرالدين ابومسعود منصور بن محمد كازروني طبيب هنگام ورود به مراغه در سال ۶۶۴ در مدرسه‌اي فرود آمد. ^[۶۹]

آموزش ابتدايي [ويرايش]

نخستين مدرسه به سبك نوين در مراغه در تاريخ ۱۲ شوال ۱۳۲۴ هجري قمري با نام «مدرسه سعديه» تاسيس شد. محمدعلي خويي معروف به ضياءالحكما، يكي از خيرين ساكن مراغه باني اين مدرسه بود. ^[۷۰]

صنعت [ويرايش]

فعاليت هاي عمده صنعتي و توليدي در اين شهرستان محدود به صنايع دستي و تهيه مواد غذايي است. بر اساس داده هاي سرشماري سال 1375 – 43/27 درصد كل جمعيت شاغلين شهرستان در بخش صنعت اعم از معادن، صنايع دستي يا توليد مواد غذايي مشغول بوده اند كه از رقم مذكور 4/48 درصد از كل افراد شاغل در بخش صنعت در نقاط شهري و 60/61 درصد در نقاط روستايي شاغل بودند.^[۷۱]

صنايع دستي [ويرايش]

مراغه سالانه با توليد حدود ۶۵ هزار متر مربع فرش ابريشمي كه ۷۰ درصد آن صادراتي است رتبه دوم توليد اين كالا را در كشور دارد. ^[۷۲]

حمل و نقل [ويرايش]

راه‌آهن [ويرايش]

ايستگاه راه‌آهن مراغه.

ايستگاه مراغه كه در مسير راه‌آهن تهران-تبريز قرار دارد در تاريخ ۳۰ مهر ۱۳۳۵ افتتاح شده‌است.^[۷۳]

شهرهاي خواهرخوانده [ويرايش]

• گراژده، بوسني و هرزگوين ^[۷۴][۷۵]

پانويس [ويرايش]

توضيحات

^ *۱: مراغة به عربي به معناي «محل غلتيدن چهارپايان» است. ^[۷۶]
^ *۲: نيسان نام دومين ماه بهار در ماه‌هاي رومي است.

منابع

1. ↑ ^{۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵} مرواريد، مراغه، ۶۷-۶۸.
2. ↑ ^{۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴} «نتايج تفصيلي سرشماري عمومي نفوس و مسكن ۱۳۸۵-استان آذربايجان شرقي». درگاه ملي آمار. بازبيني‌شده در ۱۴ اوت ۲۰۱۱.
3. ↑ ^{۳٫۰ ۳٫۱} «تائيد نهايي طرح جامع شهر مراغه در كارگروه مسكن و شهرسازي استان». معاونت شهرسازي و معماري وزارت راه و شهرسازي. بايگاني‌شده از نسخهٔ اصلي در ۹ اكتبر ۲۰۱۱. بازبيني‌شده در ۱۹ اوت ۲۰۱۱.
4. ↑ ^{۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴} «آب و هواي مراغه». سازمان هواشناسي كشور. بازبيني‌شده در ۱۸ ژوئيه ۲۰۱۱.
5. ↑ «پيش‌شماره‌ها». شركت مخابرات ايران. بازبيني‌شده در ۴ سپتامبر ۲۰۱۱.
6. ↑ «شهردار». وب‌گاه شهرداري مراغه. بازبيني‌شده در ۴ سپتامبر ۲۰۱۱.
7. ↑ كسروي، آذري يا زبان باستان آذربايجان.
8. ↑ «جاذبه‌هاي گردشگري و آثار تاريخي مراغه». سازمان بازرگاني استان آذربايجان شرقي. بازبيني‌شده در ‏۲۶ دسامبر ۲۰۰۹.
9. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۰۹.
10. ↑ دياكونوف، تاريخ ماد، ۱۹۴.
11. ↑ دياكونوف، تاريخ ماد، ۱۶۷.
12. ↑ مرواريد، مراغه، ۶۳.
13. ↑ «ANTONY, MARK». Encyclopædia Iranica. بازبيني‌شده در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۱.
14. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۱۴.
15. ↑ «ساجيان». دانشنامه جهان اسلام. بازبيني‌شده در ۳ اوت ۲۰۱۱.
16. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۲۸-۷۲۹.
17. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۳۰.
18. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۳۳.
19. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۳۳-۷۳۴.
20. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۳۴.
21. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۳۴-۷۳۵.
22. ↑ مرواريد، مراغه، ۷۳۵.
23. ↑ «MARAGHA». Encyclopædia Britannica. Eleventh Edition. Volume 17.
24. ↑ قلي‌اف، تاريخ آذربايجان.
25. ↑ خيرالهي، مراغه در عهد قاجار، ۱۷۲.
26. ↑ مرواريد، مراغه، ۱۱۳.
27. ↑ مستوفي، نزهةالقلوب، ۹۹-۱۰۰.
28. ↑ .Minorsky, “Maragha” in Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online.«At the present day, the inhabitants speak Adhar Turkish, but in the 14th century they still spoke “arabicized Pahlawi” (Nuzhat al-Qolub: Pahlawi Mu’arrab) which means an Iranian dialect of the north western group.»
29. ↑ مشكور، نظري به تاريخ آذربايجان، ۱۸۹.
30. ↑ ورجاوند، سرزمين قزوين، ۴۶۸-۴۸۲.
31. ↑ «ALAMŪT». Encyclopædia Iranica. بازبيني‌شده در ۱۶ اوت ۲۰۱۱.
32. ↑ مرواريد، مراغه، ۱۲۸.
33. ↑ مستوفي، نزهةالقلوب، ۶۶.
34. ↑ يارشاطر، احسان. «مراغيان الموت و رودبار و زبان آنها». مجله ايران‌شناسي، ۱۳۴۶.
35. ↑ مرواريد، مراغه، ۱۰۷-۱۱۱.
36. ↑ مرواريد، مراغه، ۹۴-۹۵.
37. ↑ ^{۳۷٫۰ ۳۷٫۱ ۳۷٫۲ ۳۷٫۳ ۳۷٫۴} مرواريد، مراغه، ۶۹۵-۷۰۸.
38. ↑ مرواريد، مراغه، ۱.
39. ↑ سازمان برنامه و بودجه آذربايجان شرقي. سيماي شهرستان مراغه. تبريز: سازمان برنامه و بودجه آذربايجان شرقي، معاونت برنامه‌ريزي و هماهنگي، ۱۳۷۷.
40. ↑ «وضعيت آب و هوايي و ويژگي‌هاي فرهنگي مراغه». سازمان بازرگاني استان آذربايجان شرقي. بازبيني‌شده در ‏۲۶ دسامبر ۲۰۰۹.
41. ↑ مرواريد، مراغه، ۳۹.
42. ↑ مرواريد، مراغه، ۱-۲.
43. ↑ مرواريد، مراغه، ۲-۲۱.
44. ↑ ^{۴۴٫۰ ۴۴٫۱} اطلاعات علمي سال بيست و پنجم شماره2 پي در پي375 ماهنامه آذر
45. ↑ «Maragheh: a classical late Miocene vertebrate locality in norhtwestern Iran». nature. بازبيني‌شده در اكتبر ۲۰۱۱.
46. ↑ مرواريد، مراغه، ۵.
47. ↑ Firouz, The complete fauna of Iran, 43-44.
48. ↑ «مراغه به قطب علمي زمين شناسي كشورهاي منطقه تبديل مي شود». خبرگزاري ايرنا. بازبيني‌شده در ۵ اكتبر ۲۰۱۱.
49. ↑ باختري، در ديار آشنا، ۶۷.
50. ↑ باختري، در ديار آَشنا، ۵۹.
51. ↑ باختري، در ديار آَشنا، ۶۷.
52. ↑ «مراغه، شهر برج مقبره‌هاي تاريخي». جام جم، شنبه، ۳ فروردين ۱۳۸۷.
53. ↑ «شهر مراغه». دانشگاه مراغه. بازبيني‌شده در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۱.
54. ↑ ^{۵۴٫۰ ۵۴٫۱} «Marāgheh». Encyclopædia Britannica. بازبيني‌شده در ۹ اكتبر ۲۰۱۱.
55. ↑ مرواريد، مراغه، ۲۷۷-۲۷۸.
56. ↑ ^{۵۶٫۰ ۵۶٫۱ ۵۶٫۲ ۵۶٫۳ ۵۶٫۴} غلاميه، تاريخ مراغه به روايت تصوير.
57. ↑ مرواريد، مراغه، ۲۸۸.
58. ↑ مرواريد، مراغه، ۲۹۲.
59. ↑ مرواريد، مراغه، ۳۰۷.
60. ↑ مرواريد، مراغه، ۳۱۲-۳۱۳.
61. ↑ مرواريد، مراغه، ۳۱۵.
62. ↑ ^{۶۲٫۰ ۶۲٫۱} مرواريد، مراغه، ۳۹۶.
63. ↑ مرواريد، مراغه، ۴۰.
64. ↑ مرواريد، مراغه، ۴۰-۴۱.
65. ↑ مرواريد، مراغه، ۴۷.
66. ↑ مرواريد، مراغه، ۱۳۵-۱۳۹.
67. ↑ ^{۶۷٫۰ ۶۷٫۱} مرواريد، مراغه، ۱۳۶.
68. ↑ مرواريد، مراغه، ۱۳۶-۱۳۷.
69. ↑ ^{۶۹٫۰ ۶۹٫۱ ۶۹٫۲ ۶۹٫۳ ۶۹٫۴} مرواريد، مراغه، ۱۳۷.
70. ↑ غلاميه، حاجي صمدخان شجاع‌الدوله و رژيم مشروطه، ۷۲
71. ↑ محيط زيست آذربايجان شرقي
72. ↑ «سوغات مراغه، جاذبه اي رنگين و دلنشين براي ميهمانان نوروزي». خبرگزاري ايرنا. بازبيني‌شده در ۱۶ اوت ۲۰۱۱.
73. ↑ مرواريد، مراغه، ۲۵۶.
74. ↑ «BPK Goražde» Delagacija Vlade BPK-a Goražde posjetila iransku pokrajinu Istočni Azerbejdžan».
75. ↑ «Načelnik Upriličio Prijem Za Goste Iz Irana».
76. ↑ «مراغه». فرهنگ معين. بازبيني‌شده در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۱.